Hazirlayanlar
Download 3.23 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 6. Maraş Mücadelesinde Türk-Ermeni İlişkisi
|
5. Maraş’ın Sosyal Yapısı Maraş bölgesinde yaşayan Türkmenlerin en büyük kısmını Ağaçeriler oluşturmaktaydı. Türkmen asıllı olan Ağaçeriler Elbistan-Maraş arasında- ki dağlık ve ormanlık bölgede yaşıyorlardı 165 . Maraş bölgesinde Ağaçeri- ler, Avşarlar, Bayatlar, Bayındırlar, Çepniler, Kargınlar, Kınıklar, Kızık- lar, Peçenekler, Yazırlar, Yıvalar gibi Türkmenler yerleşmiştir 166 . Dulkadir Türkmenleri Oğuzların; Avşar, Yıva ve Eymur boylarından oluşmaktay- dı. Dulkadirlileri meydana getiren kütle ise; Dokuz, Cerit, Ağcakoyunlu, Anamuslu, Kızıllı, Karayuvalı, Eymir, Avcı, Döngeleli, Gurbetar, Avşar, Çimeli, Elçi, Çagıranlı, Gündeşli, Tecirli, Küşne, Eymurlu, Küreciyan, Kuyumcuyan, Sayadan ve müttefi k taifelere bağlı yedi yüz cemaatten oluşmaktadır 167 .
büyük göçle 1864’te beş bin Çeçen aile Türkiye’ye geldi 168
. Çerkezlerin toplu olarak yerleştirilmelerine dikkat edildi. Bu göçler Kafkasya’da mey- dana gelen dış gelişmeler neticesinde oldu. Balkanların elden çıkması, bu- 162 MŞS, a.g.d., Belge No: 565 163 MŞS, a.g.d., Belge No: 578 164 Arif Paşa, “Maraş ve Elbistan’da Zulkadir (Dulkadiroğulları Hükümeti), TOEM, 1331, s.89. Arif Paşa bir dönem Maraş’ta valilik yapmıştır. 165 İlyas Gökhan, “XIII. Yüzyılın İlk Yarısında Maraş”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, 6-8 Mayıs 2004, Kahramanmaraş, s.350. 166 Mehmet Seken, “Anadolu’nun Türklerşmesi ve İslâmlaşması Sürecinde Maraş Bölgesi ve Bölgeye Yerleşen Türk Boyları”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, 6-8 Mayıs 2004 Kahra- manmaraş, s.450. 167 Tufan Gündüz, “Dulkadirli Türkmenleri”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, 6-8 Mayıs 2004 Kahramanmaraş, s.454. 168 Kenan Ziya Taş, “Kafkasya’dan Maraş Civarına Göçler”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, 6-8 Mayıs 2004 Kahramanmaraş, s.469. 209 Doç. Dr. Ahmet EYİCİL ralarda Hıristiyan devletlerin kurulması Anadolu’da bir takım tedbirlerin alınmasına neden oldu. Bu gelişmelerden Maraş da etkilendi. Bilhassa Maraş’ta yaşayan Ermeniler isyan ederek olaylar çıkarmaya başladılar. Onların bu isyanlarını önlemek amacıyla bu bölgelere Çerkez muhacirle- ri yerleştirildi. Kafkaslarda büyük sıkıntılara maruz kalan Çerkezler daha önce çekmiş oldukları sıkıntıları da hatırlayarak Ermeni olayları sırasında büyük tepki gösterdiler. Andırın ve Maraş’ta meydana gelen olayları önle- mek için Halep kumandanı Ethem Paşa, Maraş kumandanı Mustafa Remzi Paşa, Sait ve Ziver Paşalar Çerkez idi 169
. 1835’te Maraş’ın nüfusunun üçte biri Ermeni idi ve bunların toplam nüfusu 6 000’di 170
. Birinci Dünya Savaşı ilân edilmeden önce Ağustos 1914’te Maraş’ın merkez nüfusu tespit edildi. Buna göre şehir merkezinde ve merkeze bağlı köylerde 57 362 Müslüman ve 14 565 Ermeni bulunmaktaydı. Şehir mer- kezinde 10 907 Ermeni vardı. Şehrin toplam nüfusu 75 221 idi 171
. 30 Ağustos 1915’te Maraş’ın toplam nüfusu 58 086 idi. Bunun 45 259’u Müslüman ve 4 860’ı Ermeni idi 172
. Bir yıl içinde Müslümanlar- dan 12 273 ve Ermenilerden ise 9 750 nüfus azaldı. Ermenilerin kaybının içinde 27 Mayıs 1915’te çıkarılan Vakt-i Seferde İcraat-ı Hükümete Karşı
lümanlar sevk edilmediğine göre 12 273 Müslüman Süleymanlı, Fındıcak, Yenicekale, Andırın ve Fırsız gibi yerlerde Ermeniler tarafından çıkarılan isyanlarda şehit edilmişti. Başka bir kaynağa göre Birinci Dünya Savaşı ilânı sırasında Maraş merkezinde 8 137 gayrimüslim bulunuyordu. Ermeniler Maraş merkezin- den uzaklaştırıldıktan sonra şehirde toplam 10 294 gayrimüslim kaldı 173
. 27 Mayıs 1915’ten itibaren Maraş’tan Halep yoluyla Zor ve Suriye’ye toplam 27 181 Ermeni sevk edildi 174
. Sevk edilen Ermenilerin sayısı ay- rıntılı olarak belirtildi. Bu açıklamaya göre Maraş merkezinden 12 744, 169 Taş, a.g.m., s.468. 170 Charles Texier, Küçük Asya, Cilt 3, Çeviren Ali Suat, Ankara 2002, s.142. 171 BOA, DH.EU.KLU., Belge No: 10/24, 1333.Za.21. 172 BOA, a.g.b. 173 BOA, a.g.b. 174 Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 (ABEF), C.I, Genelkurmay ve ATASE Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayınları, Ankara 2005, C.1, s.147.
210 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER Süleymanlı’dan 9 930, Elbistan’dan 1 168, Göksun’dan 3 229, Pazarcık’tan 30 olmak üzere toplam 27 101 idi 175 .
oldu. İkisinin arasındaki fark 17 135’ti. Yani 12 Kasım 1914 ile 31 Ağustos 1915 tarihleri arasında Maraş’ın nüfusu 17 135 azaldı. Savaş öncesinde Maraş’ta 8 137 olan gayrimüslimlerin nüfusu 31 Ağustos 1915’te 10 294 oldu. Yani savaş sırasında Maraş’ta yaşayan gayrimüslimlerin nüfusu 2 157 arttı. Bu rakamlar gayrimüslimlerin çoğunun Ermenilerin eylemlerini desteklemediğini göstermektedir. Çünkü Maraş’ta bulunan Katolik, Pro- testan, Latin, Rum ve Musevîler Türklerle birlikte yaşamayı tercih ettiler.
Birinci Dünya Savaşı sırasında güvenlik nedeniyle Ermenilerin geçici yerleştirmeye tâbi tutulmasında Maraş merkezindeki Ermeniler daha az etkilendi. Katolik ve Protestanlar’ın yanında devlet memuru, işçi, meslek sahibi olanlar, asker ve din adamları sevke tâbi tutulmadı. Zengin Hıristi- yanlar şehirde bırakıldı. Bu dönemde geçici iskâna tâbi tutulmayan Erme- nilerin sayısı 8 845 idi 176
. Ermenistan sınırlarının tayini Amerika Cumhurbaşkanı Wilson’dan is- tendi. Wilson da Harşit vadisinden itibaren bir sınır çizdi. Erzurum, Trab- zon, Bitlis ve Van’ı içine alan bölgeyi Ermenilere ayırdı 177 .
vurmaları sebebiyle 10 Nisan 1915’te Maraş’tan Deyrizor ve Halep civa- rına sevk edilen Ermeniler 22 Ekim 1918’den itibaren şehre geri dönmeye başladılar 178
. Maraş’a dönen Ermenilerin ulaşımı demir yolu ile ücretsiz yapıldı. Kendilerine sağlanan kolaylıklardan yararlanan çok sayıda Erme- ni kısa sürede Maraş’a döndü 179
. 175 ABEF, s.158. 176 İsrafi l Kurtcepe, “1915 Ermeni Tehciri ve Doğurduğu Sonuçlar”, Kahramanmaraş’ta Erme- ni Sorunu Sempozyumu, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Yayınları, s.15; Yetiş- gin, a.g.e., s.401; OBE 1915-1920, s.146. 177 Yusuf Hikmet Bayur, “Kurtuluş Savaşında Atatürk’ün Dış Siyasası”, Türkler Ansiklopedi- si, Cilt 16, Ankara 2002, s.247. 178 Ahmet Eyicil, Osmanlının Son Döneminde Maraş’ta Ermeni Siyasî Faaliyetleri, Gün Ya- yıncılık, Ankara 1999, s.341; OBE 1915-1920, s.176 179 OBE, s.248. 211 Doç. Dr. Ahmet EYİCİL 22 Ekim 1918 tarihinden itibaren Maraş’a dönen Ermeniler Türkler- den intikam alacaklarını bildirdiler 180 . Ermenileri himaye eden Osmaniye valisi Yüzbaşı Andre, 29 Ekim 1919’da Maraş’ı ziyaret ettiğinde Türkler, Fransızları protesto eden telgraf gönderdiler. Bunun yanısıra Fransızla- rın yanında gelen Ermeni lejyonlarının intikam saldırılarını önlemek için Kuva-yi Millîye harekete geçti 181 .
halinde Maraş’a gelen Ermenilere, Türkler tarafından her türlü insanî yar- dım yapıldı. Sekiz ay süren İngiliz işgali döneminde asayişi bozucu bir harekette bulunmuşlardı. Fakat Fransızların gelmesiyle şımaran Ermeniler güvenliği bozucu davranışlarda bulundular. Sağa sola ateş ederek kadınla- ra sarkıntılık yapmaya başladılar. Bir polis memurunu yaraladılar, berber Ökkeş’i katlettiler. Şeyh mahallesinde bulunan kahvehanedeki Müslü- manlar üzerine bomba attılar. Bu bombalama sırasında bir kişi öldü, dört kişi de ağır bir şekilde yaralandı. Suçlular elini kolunu sallayarak kiliseye girdiler. Fransız karakolunun yanında iki Müslümanı Ermeniler süngü ile şehit ettiler. Nakip Camisi’nde bulunan iki çocuğu da kaçırarak bunlara işkence ettiler 182
. Maraş’ı işgale gelen Fransız birliklerinin arasında kırk Cezayirli Müs- lüman ve 3 000 Ermeni askeri vardı. Fransız üniforması giyinmiş Ermeni lejyonları devriye gezerken 31 Ekim 1919’da Türk kadınlarına sataşma- ya ve halka zulmetmeye başladılar. Peçeli kadınların yüzlerini açtılar, ha- mamdan çıkan kadınlara ilişmek istediler. Daha önce Maraş’ta bulunan Ermeniler yeni gelen İngiliz üniforması giyinmiş Ermeni lejyonlarına yap- tıkları özel içkileri ikram ederek onları alkışladılar 183 .
vetlerinin 41. Alayı’nın 3 taburu ve 1 milis Ermeni taburuyla Fransızlar Maraş’ı işgal ettiler. Fransızlar, Amerikan Koleji’ne yerleştiler. Daha sonra 180 Heyet-i Temsiliye Tutanakları, Hazırlayan Uluğ İğdemir, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989, s.86. 181 “The 22 Days of Marash: Paper on the Defense of the City Against Turkish Forces January- February. 1920” The Armanian Rewiev, Vol. 31, Spring, 1978, 47-69, s.65. 182 Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi (ABGKAEM), C.3, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşiv Dairesi Başkanlığı, Ankara 1997, s.105. 183 ABGKAEM, C.3, s.60-62; Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTEA), Kutu No:22, Bel- ge No:16; Yaşar Akbıyık, Millî Mücadele’de Güney Cephesi Maraş, Ankara 1999, s.123.
212 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER şehrin ortasında hâkim bir yerde bulunan Abarabaşı ve Ermeni Katolik Kilisesi’ne yerleştiler 184 .
Kumandanlığı’ndan Maraş ve Antep’te bir alay kuvvet bulundurulması- nı istedi. Ayrıca Halep ve Diyarbakır’da bulunan Ermenilerin Adana ve Maraş’a göç etmelerini teşvik etti 185
. Albay Bremont gibi Fransız yetkilile- ri Ermeni yanlısı bir tutum izleyerek bunları Türklere karşı kullanmak için silâhlandırdılar. Bununla birlikte Fransız işgal ordusunun kanatları altına sığınan Ermeniler; Türklerden intikam almak için Fransız askerlerini araç olarak kullandılar 186
. Şehri işgal eden Fransızlara karşı ne yapılacağı konusunda İrade-i Milliye gazetesinde bilgi verilmişti. Bu gazetede yayınlanan Müdafa-i Hu- kuk Cemiyeti Nizamnamesi hükmüne göre alınacak tedbirler belirlendi 187 .
gittiler. Kendileri Türkleri katlettikleri halde, Türklerin kendilerine zul- mettiğini, Mısır-İngiliz Kumandanı Allenby’e bildirdiler 188 .
nu vardı. Andre’nin Maraş’a gelişini Ermeniler, büyük bir sevinç gösteri- siyle karşıladılar 189 . Maraş’a gelen Andre, Ermenilerin ileri gelen zengin- lerinden eski Meclisi-i Mebusan üyelerinden Katolik Hırlakyan Agop’un evinde misafi r edildi 190 .
raf memuru Muharrem Efendi’yi yolda şehit ettiler. Odun getirmeye gi- den 2 Türk genci Ermeniler tarafından parçalandı. Duraklı mahallesinden Abdulkadir’in çıplak olarak gözü oyuldu, dudak ve dili kesildi 191
. 184 ATASE Barış Faaliyetleri Koleksiyonu, Klasör No: 1162, E/Y Dosya No: 153/81, Belge No: 2-1. 185 TİTEA, Kutu No:22, Belge No:17. 186 Bilge Yavuz, Kurtuluş Savaşında Türk Fransız İlişkileri 1919-1922, Ankara 1994, s.55-56, 61-63.
187 Barış Faaliyetleri Koleksiyonu, Klasör No: 1162, E/Y Dosya No: 153/81, Belge No: 2-2. 188 Ali Sezai Bey’in Yayınlanmamış Notları, s.2. Notların aslı Kahramanmaraş’ta Yaşar Alparslan’ın arşivinde ve fotokopileri özel arşivimizde bulunmaktadır. 189 Ali Sezai Bey’in Yayınlanmamış Notları, s.3; Akbıyık, a.g.e., s.134. 190 Barış Faaliyetleri Koleksiyonu, Klasör No: 1162, E/Y Dosya No: 153/81, Belge No: 2-3; Akbıyık, a.g.e., s.137; Kerr, a.g.e., s.70-71. 191 Ali Sezai Bey’in Yayınlanmamış Notları, s.2.
213 Doç. Dr. Ahmet EYİCİL 18 Aralık 1919’da Caltrop ve Allenby bir bildiri yayınlayarak Suriye’de bulunan Ermenilerin memleketlerine dönmelerini emretti. Bu emir üzerine Maraş’a 100 Ermeni geldi 192
. Maraş’ta Ermenilerin Türkleri öldürmesine Fransızlar engel olmadılar. Oysa Müslümanlar, Ermenileri himaye ederek onlara şefkatle muamelede bulunmuştu 193 .
Ermenilere birlikte düşmana karşı mücadele etme teklifi nde bulundular. Bu teklifi kabul etmek istemeyen Ermeniler, tarafsız da kalmadılar. Bunun üzerine Türkler, tek başına Fransız ve Ermenilerle karşı savaşmak zorunda kaldılar
194 . Maraş kalesinin batısında bulunan Şekerdere mahallesinde çok mik- tarda Ermeni oturuyordu. Nüfus çoğunluğu Ermeni olan bu mahallede bu- lunan bir okul ile 2 kiliseye Ermeni ve Fransız kuvvetleri saklandı. Burada bulunan büyük kiliseye 400 Ermeni kuvveti yerleşti. Kapalıçarşı, Ermeni- ler tarafından müstahkem mevki haline getirildi. Yaya kaldırımları söküle- rek çuvallara kum dolduruldu ve bunlarla çarşı içinde siperler yapıldı 195
. 13 Aralık 1919 tarihinde Maraş’ın güvenlik sorumluluğunu üzerine alan Fransız işgal kumandanı General Querette, el altından Ermenileri des- tekledi. Fransız askerleri Ermeni lejyonlarıyla birlikte Maraş’ta Türklere tecavüz etmeye ve masum insanları öldürmeye devam ettiler 196
. Maraş’ın kurtuluş mücadelesinde Ermeniler işgalci Fransız askerleri- ne aşırı derecede yardım ettiler. Türkler, karşı saldırıya geçince, Ermeniler Fransızlara Türklerin bütün evlerinin yakılmasını önerdiler. Fakat Fransız- lar, Ermenilerin bu önerisini reddettiler. Ayrıca Katolik Kilisesi ve Shalom Yetimhanesi yanındaki Türklerin evlerinin Ermeniler tarafından yakılma- sını da önlediler 197
. 192 Ahmet Eyicil, “Maraş Mücadelesinde Atatürk”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.16, Sayı 47, Temmuz 2000, s.651. 193 TİTEA, Kutu No:20, Belge No:33 194 The Armanian Rewiev, Vol. 31, Spring 1977-1978, s.65. 195 Barış Faaliyetleri Koleksiyonu, Klasör No: 1162, E/Y Dosya No: 153/81, Belge No: 2-8; The Armenian Rewiev, Vol. 31, s.67. 196 Millî Mücadele Dönemi Beyannameleri, Hazırlayanlar Zeki Güner, Orhan Kabataş, Ankara 1990, s.295-296; Hakimiyet-i Milliye, 1 Ocak 1920, Sayı 1. 197 The Armanian Rewiev, Vol. 31, s.67. 214 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER General Qurette himayesinde bulunan Ermeniler, 1 Şubat 1920’de suçsuz kadın, çocuk ve yaşlıları katlettiler 198 . Şehirdeki Müslümanların evlerini yaktılar ve birçok insanı da şehit ettiler. Ermeni askerlerin bu tu- tumları nedeniyle Ermeniler ile Türkler arasındaki düşmanlık aşırı derece- de arttı. Halk, Fransız ve Ermenilerin şehri tamamen boşaltmasını istedi. Maraş’ın kurtarılması için tek çare Fransızların çekilmesiydi. Fransızlar şehirde kaldıkları sürece Türklerin katliamı devam edecek ve savaş da sü- recekti. Savaşın devamını ve Türklerin katledilmesini Ermeniler ve Fran- sızlar istiyordu 199
. Türklerin Ermenilere karşı saldırılarını önlemek amacıyla Fransız as- kerleri, 1 Şubat’ta Ermeni ev ve kiliselerini koruma altına aldı. Fransız üniforması giymiş 400 Ermeni askeri top ve tüfek ile halka ateş etti. Kışla- da bulunan dağ topu ile şehir bombalandı. Maraş’a yardım için köylerden gelen Türkler, Ermeni lejyonlarınca pusuya düşürülerek şehit edildi. Ayrı- ca bugün hiçbir suçu olmayan ve herkese hukukî müeyyideleri uygulayan Maraş ceza reisi de şehit edildi 200 .
Şekerdere Kilisesi’nde 6 sandık cephane, 20 bomba ve otomatik tüfek ele geçirildi 201 .
gâhını kurdu. Şehri güneyden bombalamaya başladı. Bundan cesaret alan Ermeniler kadın ve çocuk demeden mitralyöz ateşiyle Türkleri öldürmeye başladılar. Düşman muhasarası ve sansürü altında bulunan Maraş halkının feryadını kimse duymadı 202 .
nan Ermenileri de örgütlediler. Örgütledikleri bu Ermeniler Türk köylerin- deki insanları zincirleyerek boğazladılar ve bir kısmını da katlettiler 203 .
bet, Kırklar ve Tekke Kiliseleri 7 Şubat’ta yakılarak imha edildi. Şıh, Ek- mekçi, Hatuniye mahallelerinde mahsur kalan Türkler Kuva-yi Millîye ta- 198 ABGKAEM, C.3, s.81. 199 TİTEA, Kutu No:20, Belge No:126. 200 Hakimiyet-i Milliye, 2 Şubat 1920, Sayı 6. 201 TİTEA, Kutu No:20, Belge No:100. 202 TİTEA, Kutu No:19, Belge No:109; The Armanian Rewiev, Vol. 31, s.395. 203 TİTEA, Kutu No:19, Belge No:113. 215 Doç. Dr. Ahmet EYİCİL rafından kurtarıldı. Bunun üzerine kuşatma altında kalan Fransızlar, Ame- rikan misyonerleri vasıtasıyla savaşın durdurulmasını istediler 204 .
ler. Bunun üzerine Maraş halkı, hükümet merkezine ve yabancı temsilci- lere Müslümanların katliamının durdurulması için müracaat etti ise de bir cevap alamadı 205
. Ermenilere göre büyük bir Ermeni silâhlı kuvveti Maraş’ta Fransız bayrağı altında savaşıyordu. Kuva-yi Millîye’nin müdahalesi karşısında Fransızlar gerileyince, Ermeni askerleri şaşkınlık içine düştü. Ermeniler, Fransızların siyasî amaçları uğruna kendilerini kullandığını anladılar. Er- menilere göre General Quarette, Fransa’nın Atatürk’le anlaşmasını sağ- lamak amacıyla Ermeni askerlerini Maraş’ta kontrolü altında bulundur- du 206 . 10 Şubat’ta Fransız ve Ermeni askerleri şehri top ateşine tutarak harap ettiler. Buna rağmen direnen millî kuvvetler karşısında Fransızlar başarı- lı olamayacaklarını anladılar. Nitekim General Querette, Ermeni komita- cılarıyla birlikte Amerikan Koleji’ne sığınarak buraya Amerikan bayrağı çektirtti. Bundan sonra Ermeni ve Fransız askerleri Türklere saldırmaktan ziyade karşı savunmaya geçtiler 207
. Fransızlar, Ermenilerden kurduğu taburla Maraş’ta Türkleri katle- derek acı olayların çıkmasına sebep oldular. Fransızlardan destek bulan Ermeniler, Türkleri katlederek namuslarına tecavüz ettiler, saf ve masum insanları öldürdüler 208
. 10 Şubat 1920’de Maraş kuşatma altındaydı. Şehrin bir kısmı harap edilmiş, bir kısmı da yanıyordu. Zeytun ve Antep’te Fransızlarla birlikte işbirlikçileri Ermenilerin işgallerine karşı savaş devam ediyordu. Fransız- lara yardım ve yataklık yapan Ermeni köyleri Kuva-yi Millîye tarafından kuşatılarak etkisiz hale getirildi. Bugünkü müdahalede 1 500 Ermeni öl- dürüldü 209
. 204 TİTEA, Kutu No:19, Belge No: 115. 205 TİTEA, Kutu No:19, Belge No:6-6/1. 206 “The 22 Days of Marash: Paper on the Defense of the City Against Turkish Forces Janu- ary-February 1920”, The Armanian Rewiev, Vol. 30, s.387; Eyicil, “Maraş Mücadelesinde Aatatürk”, s.661. 207 Hakimiyet-i Milliye, 11 Şubat 1920, Sayı 8. 208 TİTEA, Kutu No:27, Belge No: 21. 209 Eyicil, “Maraş Mücadelesinde Atatürk”, s.663.
216 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER 10 Şubat Salı günü Ermeni karargâhına gelen Capital Arlabose, Fran- sızların Maraş’tan çekileceğini söyleyince Ermeniler şaşkına dönerek üzün- tülerinden kahroldular 210
. Çünkü Ermeniler arasında Türklerin, Fransızlara teslim edileceği haberi yayılmıştı. Bu haberin doğru olmadığının farkına vararak gerçeği anladılar. Çünkü Ermeni lejyonları, Fransızlara güvenerek Maraş’a gelmişler, şimdi ise gitmek zorunda kalıyorlardı. İşgalci Fransız mecburî olarak şehri terk etmeye başlayınca Ermeniler de Maraş’tan ayrıl- mak zorunda kaldılar. Geride yıkılmış evlerini, alamadıkları intikam dolu kinlerini ve acı dolu hatıralarını Türklere bırakarak hayvanları ile birlikte Maraş’tan ayrıldılar 211 . Maraş’tan ayrılan Ermeniler öyle bir kinle ayrıldılar ki, ayrılırken Türklere kalmasın diye kale gibi sığındıkları ve canlarından çok sevdikleri evlerini kendi elleriyle yıktılar. Hâlbuki onların evleri Türk evlerine göre daha sağlam ve iyi idi. Duvarları taştan yapılmış, iki ve üç katlı evlerin çatıları kiremitle kaplanmıştı. Taştan yapılmış olan avlu du- varları ise sur gibi yüksekti. Bu sebeple Ermeni evlerini dışardan yıkmak mümkün değildi. Şimdi evlerini kendileri yıkıyorlardı. İlâhî adalet öyle tecelli etti ki, Türklerin yakıp yıkamadığı o muhkem ve muhteşem evleri şimdi Ermeniler kendi elleriyle yakıp yıktılar. Birlikte dostça yaşadıkları Türklere ihanet etmenin cezasını kendi elleriyle infaz ettiler 212
. 10 Şubat’ı 11 Şubat’a bağlayan gece Fransız askerleri şehri şiddetli bir şekilde bombaladı. Maraş halkının daha fazla ezilmesini ve şehrin tahrip edilmesini önlemek amacıyla Kadir Paşa konağında toplanıldı ve halkın baskısıyla Dr. Mustafa, General Querette ile görüşmeye gitti. Bu görüş- mede anlaşmaya varıldı. Anlaşma sonucu Fransızlar şehri terk edecekti. Dr. Mustafa’nın Fransızların Maraş’ı terk edeceğini Türklere bildirmesi Ermenilerin moralini bozacak ve Türklerin güçlenmesine sebep olacaktı. Bu sebeple Dr. Mustafa görüşmeden dönerken Hınçak komite üyeleri Dr. Artin ile Eczacı Leon tarafından şehit edildi 213 .
halkı arasında açlık baş gösterdi. Bu sebeple can ve malları zarar gören insanlara yardım için Ziraat Bankası vasıtasıyla 10 000 lira yardım gön- derildi 214
. 210 The Armanian Rewiev, Vol. 31, s.56-57. 211 The Armanian Rewiev, Vol. 30, s.388, 397, 394-395. 212 Eyicil, “Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Mücadelesi Sırasında Maraş’ta Ermeni Mezali- mi”, Belleten, C.LXVII, Sayı 250, Aralık 2003, s.945. 213 Yavuz, a.g.e., s.57-58; Akbıyık, a.g.e., 230-233. 214 TİTEA, Kutu No:18, Belge No: 19.
217 Doç. Dr. Ahmet EYİCİL Savaş öncesinde ticaretle uğraşmalarından dolayı Maraş’ta yaşayan Ermenilerin ekonomik durumu çok iyi idi. Fakat savaş dolayısıyla sefalete düştüler. Önceleri Türklerle barış ve huzur içinde yaşayan Ermeniler, daha sonra yaptıkları mezelimden dolayı halkın yüzüne bakamaz oldular ve bu sebeple Maraş’tan ayrılmak istediler 215
. Maraş’ta yaşayan Ermenilerin bir kısmı, Fransızların yanında yer alan Ermeni lejyonlarının Türklere karşı yaptıkları zulmün doğru olmadığını itiraf ettiler. Bu sebeple Ermeni başpiskoposu Janparyan, murahhas üye Haçador ve Padolu İbrahim Efendi gibi Ermeniler 18 Temmuz 1920 tari- hinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne çektikleri telgrafta hükümete bağlı olduklarını, Fransız veya başka bir yabancı kuvvetin kesinlikle gelmesini istemediklerini, Osmanlı olarak doğduklarını ve yine aynı devletin vatan- daşı olmak istediklerini bildirdiler 216
. Şehirden ayrılma hazırlıklarını yapan Fransızlar, kendilerini kimsenin izlemesini istemediler. Buna rağmen 3 400 Ermeni Fransızlarla birlikte gitti
217 . Kaçmaya fırsat bulamayan Katolik ve Abarabaşı Kiliseleri’yle, Alman Eytamhanesi’nde mahsur bulunan Fransız ve Ermeniler, 17 Şubat 1920’de beyaz bayrak çekerek teslim oldular. Bunların ileri gelenlerinin bir kısmı Maraş’ta faaliyette bulunan Amerikan Yakındoğu Yardım Teşkilâtı’ndan yardım istediler. Maraş’ta yoğun çalışmalarda bulunan bu teşkilâtta çalışan misyonerler, Ermenilere yardım ettiler 218
. Ermenilere yardım amacıyla Amerikan Uluslararası Genç Adamın Hıristiyan Örgütü, Maraş’ta şube açtı. Bu şubenin sorumlusu ve sekreteri James Pretty, Ermenilere yardım etti 219 .
malar, misyonerlik faaliyetleri, yabancı okulların Ermeniciliği geliştirme çabaları, milliyetçilik akımına katılmış Ermeni din adamı ve diğer ileri gelenlerin kışkırtmaları, Avrupa’da okuma fırsatı bulan Ermeni gençlerin yıkıcı faaliyetlerle dolu olarak ülkeye dönüp ayrılıkçı fi kirlerini geniş halk 215 Bilal Şimşir, İngiliz Belgerinde Atatürk, C.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992, s.237.
216 TİTEA, Kutu No:24, Belge No: 91. 217 The Armenian Rewiev, Vol. 31, s.57-58; Kerr, a.g.e., s.196. 218 Barış Faaliyetleri Koleksiyonu, Klasör No: 1162, E/Y Dosya No: 153/81, Belge No: 2-1; Kerr, a.g.e, s.155-156. 219 Kerr, a.g.e., s.203-204; The Times, 14 Şubat 1920; Yetişgin, “Ermenilerin Maraş’tan Ayrıl- maları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XX, Mart 2004, s.58, 77. 218 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER kitlelerine yaymaları ve Osmanlı Devleti’nin zayıfl ığından oluşan müsait ortam Ermenilerin ayrılıkçı fi kirlerle ortaya çıkmasına yol açtı. Ermeniler ayrılıkçı fi kirlerle devlete ve içinde bulundukları topluma yönelik olumsuz davranışlarda bulundukça, Müslümanlar ile Ermeniler arasındaki mesafe gittikçe açıldı 220
. 12 Şubat 1920’de Fransızların Maraş’ta yenilerek atılmaları hadisesi Bahçe ve Haruniye havalisinin çabucak uyanmasına sebep oldu. Bu sebep- le Bahçe ve Haruniye’de yaşayan Türkler, Fransız ve Ermenilere karşı sıkı tedbirler alınmaya başladı. Haruniye bucak müdürü Hüseyin Hilmi Bey, çete başı Mehmet Yeşil, Hacı Efendi, Çerçioğlu Hüseyin Efendi ve Habib Ağa bir araya gelerek memleketi düşmandan kurtarma çareleri aradılar. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Nizamnamesi’ne göre teşkilât kurarak silâh- landılar ve Fransız ve Ermenilere karşı mücadeleye başladılar 221
. Download 3.23 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|